پارچه شناسی (بخش پنجم: «چاپ باتیک»):

چاپ باتیک یا کلاغه‌ای را به نوعی میتوان نقش‌گذاردن بر روی انواع پارچه به خصوص ابریشم معنی کرد. باتیک، اصلش از کلمه جاوه‌ای (یکی از جزایر کشور اندونزی) بوده که به معنی فرایند و پایدار کردن بخشی از پارچه در برابر نفوذ رنگ است. یعنی محافظت از طرح‌ها پارچه با استفاده از گره زدن یا دوختن قبل از رنگرزی، که به معنای چاپ مقاوم نیز هست. این لغت با معنای خاص خود در جزایر جنوب شرقی آسیا و ژاپن هم رواج داشته و از ابتدا از این مناطق نشأت گرفته است اما بر طبق اسناد موجود اصالت این هنر به چین می‌رسد.

به طور عمده نقاشی و چاپ باتیک بر روی پارچه ابریشم طبیعی انجام می شود. رنگ های مورد استفاده در نقاشی و چاپ تا گذشته ای نه چندان دور بیشتر رنگ های طبیعی بود، ولی در حال حاضر به طور عمده رنگ های شیمیایی مورد استفاده قرار  میگیرد. اما در هر حال باید توجه داشت که رنگرزی پارچه باید به صورت سرد انجام پذیرد، از این رو رنگ های پروسیون (سرد) ، ری‌اکتیو، خمی، بازیک و رمازول که قابلیت رنگرزی در درجه حرارت های پایین(تا حدود ۲۵ درجه سانتیگراد) را دارد، انتخاب می‌شود البته هم اکنون رنگ های آماده، به صورت خمیر و در ظروفی (تیوب هایی) با اندازه های مختلف (از انواع وینزور، پنتل، ساکورا) موجود است. این رنگها به راحتی در آب حل می‌شود و پس از خشک شدن از ثبات کافی برخوردار است و در اثر شستشو از بین نمی رود. ابزار اصلی کار در نقاشی و چاپ باتیک، انواع قلم مو، لوله های  هدایت‌کننده موم (تیان)، کلاف چوبی و مهر (قالب های چوبی) می باشد.

وجه تسمیه کلاقه ا‌ی آن: چون در گذشته‌ها‌ی دور معمولاً قسمت‌ها‌‌یی از پارچه را که قرار بود رنگ آ‌میز‌ی شود به اشکال خاصی گره زده ‌یا‌ ‌میدوختند و سپس آن را رنگ آ‌میز‌ی‌ ‌میکردند، طبیعتاً رنگ در قسمت‌ها‌ی گره خورده ‌یا دوخته شده نمی‌توانست نفوذ کند، پس از پا‌یان عملیات رنگرز‌ی و باز شدن گره‌ها و نقاط دوخته شده قسمتها‌‌یی که رنگ را به خود جذب نکرده بود، نقوش تصادفی ا‌یجاد ‌‌می‌کرد و ‌نیز از آنجا که معمولاً از‌ یک رنگ و ‌بیشتر رنگ سیاه استفاده ‌‌می‌شد، ا‌ین نقوش حالت پر کلاغ را در ذهن تداعی ‌میکرد. به همین جهت برا‌ی ممتاز شدن از د‌یگر منسوجات رنگرز‌ی شده‌، کلاقی و کلاقه ا‌ی خوانده ‌‌می‌شد و ‌‌می‌شود. کلاقه‌ای هنری است که طی آن بدون وسایل چاپگری برای زدن طرح و نقش، پارچه را به صورت انبوه و با روش های خاصی رنگ آمیزی و نقش اندازی می کنند. گونه ا‌ی از چاپ ‌باتیک که به کلاقه ا‌ی مشهور است در تبر‌یز و اسکو رواج دارد .

باتیک که بیشتر به پارچه هایی با چاپ مقاوم در برابر نور، حرارت، رطوبت و دیگر عوامل جوی اطلاق می شود اصالتا هنری چینی است، کلمه باتیک از کلمه Ambatik مشتق شده است. که معنی آن، یک پارچه با نقاط کوچک است. پسوند Tik به معنی نقاط یا قطرات یا لکه‌های کوچک یا به معنی نقطه گذاری کردن است. ممکن است باتیک اصلش از کلمه جاودای Tirtik  باشد که به معنی فرآیند و را با صمغ یا موم می پوشانیدند، بعد با یک ابزار تراش جای نقشه مورد نظر را می تراشیدند. در اثر تراش، صمغ یا موم از پارچه جدا می شد و چون اثری از موم یا صمغ بر زمینه پارچه باقی نمی ماند آن را رنگرزی می کردند. بعد از خشک کردن پارچه که جاهای تراشیده شده رنگ گرفته بود، دوباره جاهای رنگ شده لازم را با صمغ یا موم می گرفتند و باز جای دیگر را می تراشیدند و برای رنگ بعدی و همچنین برای چند رنگ کردن این کار را ادامه می دادند تا نقشه مورد علاقه به دست بیاید و سپس پارچه را برای آخرین مرحله می شستند. رنگ کردن با این روش یکی از قدیمی ترین تکنیک های باتیک است که تا امروز به کار برده شده و حدود ۱۰۰۰ سال در هند و ژاپن و چین و جاوه قدمت دارد.

مراحل چاپ کلاقه ای (باتیک)

1- صمغ گیری ابریشم: قبل از چاپ، پارچه را رنگ پذیر می کنند. مقداری آب وصابون را در ظرف مسی تا 50 درجه سانتی گراد حرارت می دهند، سپس کربنات دو سود را به آن افزوده و حل کرده سپس پارچه را به مدت نیم ساعت در این محلول قرار داده و می جوشانند تا کاملا سفید شود. سپس با آب سرد آبکشی، خشک و اطو می کنند تا برای چاپ آماده شود.

2- ساخت قالب: برای ساختن قالب، ابتدا نقشه اصلی را روی کاغذ کشیده و رنگ می کنند. سپس نقشه را به تفکیک رنگ روی کاغذ های دیگر کپی کرده، هرقطعه را با چسب روی تخته سه لا چسبانده و اطراف آنرا می برند. باید توجه داشت که برای طرحهای ظریف ورقه آهنی مناسب تر است. با چسباندن قطعه های بریده شده روی سطح قالب، دیگر قالبهای مثبت ومنفی آماده می شود .

3- تهیه واکس باتیک: سقز را در ظرف مسی و با حرارت ذوب می کنند بطوریکه پخته و کف آن کاملا از بین برود، در مرحله بعد پیه و سپس موم را افزوده و می جوشانند تا بخوبی مخلوط شود. در پایان محلول حاصل را از صافی ریز عبور داده تا آماده مصرف شود. با این ماده مقاوم به وسیله قابهای نقش یا لوله های هدایت کننده ماده مقاوم (تیان) می توان به طرح اندازی بر روی پارچه پرداخت. پس از رنگ آمیزی، این ماده مقاوم از روی پارچه برداشته می شود.

4- رنگرزی: سه نوع رنگ برای رنگرزی ابریشم طبیعی موجود است: رنگهای ری اکتیو، رنگهای جوهری (رنگهای بازیک و بازیکا)، رنگهای گیاهی

5- باتیک گیری: به معنی زدودن پارچه از واکس باتیک در پایان رنگرزی می باشد. بدین صورت که مقداری پیه خالص گاو یا گوسفند را در ظرف مسی ریخته با حرارت دادن آب می کنند و پارچه چاپ شده را در ظرف غوطه ور می کنند و مرتب حرکت می دهند تا بدینوسیله واکس باتیک در پیه حل شود، پارچه را بیرون آورده، می فشارند، تا درجریان هوا سرد شود .
6- شستن پارچه: برای شستشوی پارچه باید از صابون بدون سود و رنده شده استفاده کرد. صابون رنده شده را در ظرف آب حل می کنند و روی حرارت بتدریج می جوشانند. پارچه باتیک گیری شده را در ظرف آب گرم دیگری قرار داده و با آب صابون تهیه شده می شویند. در بعضی موارد پس از شستشو و خشک شدن پارچه، آنرا با نشاسته و سریشم آهار می دهند.

شیوه های گوناگون چاپ باتیک

1- چاپ مستقیم: در این شیوه چاپ، رنگ بصورت مستقیم و به وسیله قلم موی پهن، روی استامپ قالب، بر روی پارچه قرار می گیرد .

2- چاپ برداشت: در این روش ابتدا پارچه رنگرزی و سپس به کمک چاپ، رنگ زمینه پارچه طبق طرح برداشته می شود.
3- چاپ با شابلون: با قرار دادن شابلون نقش بر روی پارچه و استفاده از غلطک رنگ، طرح و رنگ بر روی پارچه منتقل می شود .

4- نقاشی باتیک بر روی پارچه ابریشمی: در این روش قسمتهایی از پارچه به کمک ماده مقاوم و به وسیله قلم مو، تیان (Tiyan) پوشانده می شود و بخش های دیگر به وسیله قلم موی مخصوص آبرنگ و با استفاده از رنگهای ری اکتیو، بازیک، رنگهای خمیری مانند اکرولیک و… ، رنگ گذاری می شود .

5- شیوه تار عنکبوت یا باتیک شکسته: پس از ایجاد طرح به کمک ماده مقاوم و رنگ آمیزی پارچه، قبل از برداشتن ماده مقاوم، با مچاله کردن پارچه، موم روی آنرا ترکدار می کنند و مجددا پارچه را رنگ آمیزی می کنند، بدین ترتیب رنگ در ترکهای موم نفوذ کرده و نقوش جالبی بر روی پارچه پدید می آید .

6- شیوه باندا: در این روش، پس از تا کردن، گره زدن یا پیچیدن پارچه، آنرا با مقداری نخ نایلونی نازک محکم می بندند و به قسمتهای مورد نظر رنگ می زنند (در رنگ فرو می برند و یا با قلم مو به پارچه رنگ می زنند) سپس پارچه را می شویند، نخها و گره ها را باز می کنند و آنرا خشک می کنند. در این روش می توان به تعداد رنگهای مورد نظر این مرحله را تکرار کرد و مانند شیوه چاپ واکس گذاری و سپس واکس گیری کرد تا رنگها ثبات بیشتری داشته باشند .

7- شیوه بدون رنگرزی و بدون تهیه رنگ برای نقاشی: چاپ با استفاده از شمعهای رنگی روی پارچه ابریشم طبیعی.

8- شیوه پاشیدنی: با اغشته کردن پر یا ساقه های جارو و … در واکس باتیک داغ و پاشیدن آن بر روی پارچه و رنگ آمیزی آن.

9- شیوه قلم موئی: با استفاده از قلم موی پهن برای زدن واکس به پارچه و سپس رنگ زدن آن .

نویسنده: نادیا روشندل

کارشناس ارشد طراحی پارچه و لباس